چهار گویندة بزرگی که در اینجا از آن‌ها یاد کردیم، درواقع سرگذشت ایران را سروده‌اند و نموداری هستند از برافروختگی و پویایی اندیشة ایرانی.

ادب فارسی، در مجموع، رو به گشایش و روشنی و گرمی داشته، رو به جست‌وجو. اگر ایرانی در این دوره از تاریخ خود، بیشتر وقت خود را به سخنگویی گذرانده، برای آن بوده است که راه کردار در برابرش خالی از سنگلاخ نبوده است. اکنون دیگر وقت آن است که ما از گذشتگان بزرگ خود همیت بگیریم، از حرف بکاهیم و بر کردار بیفزاییم. به آن ناگزیریم، زیرا ادامة هستی ما در گرو آن است.

ادب فارسی در عین حال یک «اندوه‌نامه» هم بوده است. با تغییر دیدگاه، می‌توان سیر اندوه را برگرداند. به قول ابوسعید ابوالخیر:

آن همه اندوه بود و این همه شادیآن همه گفتار بود و این همه کردار