در روم باستان و در روز 14 فوریه هرسال، مردها یک بز و یک سگ را قربانی می کردند و پوست آن‌ها را می‌کندند. زن‌ها نیز به‌صف می‌ایستادند و به مردها اجازه می‌دادند با تسمه‌هایی که از پوست این حیوانات درست شده بود، آن‌ها را کتک بزنند، چون عقیده داشتند که این کار،‌ قدرت باروری آن‌ها را تقویت می کند! در جشن «لوپرکالیا» که به‌دنبال این رسم اجرا می شد و دو روز به‌طول می‌انجامید، مردها و زن‌های عذب با یک‌دیگر آشنا می‌شدند یا توسط اقوام معرفی می‌شدند تا باهم رابطه زناشویی‌ای برقرار کنند که به ازدواج و تولید فرزندان منجر شود.

در قرن سوم،‌ یکی از مسیحیان رومی به نام والنتینوس، زنان و مردان غیرمزدوج مسیحی را با یک‌دیگر آشنا، و تشویق‌شان می‌کرد که ازدواج کنند و با تولیدمثل، جمعیت مسیحیان را در امپراتوری روم زیاد کنند. در این زمان، مذهب اصلی روم هنوز آیین باستانی رومی بود و مسیحیان در روم سرکوب می‌شدند. در نتیجه، اقدام والنتینوس برای ازدیاد جمعیت مسیحیان حقیقتا اقدامی بود برخلاف مصالح امپراتوری روم. به‌همین‌دلیل، امپراتور «کلاودیوس گوتیکوس»، والنتینوس را دستگیر کرد. بعد از این‌که والنتینوس به مسیحی‌بودن اعتراف کرد و همچنین اتهاماتش را در‌باره فعالیت علیه مصالح امپراتوری از طریق تسهیل ازدواج مسیحیان و ازدیاد جمعیت آن‌ها ‌پذیرفت، کلاودیوس گوتیکوس دستور داد اعدام کنند. سربازان رومی «والنتینوس» را با چماق آن‌قدر زدند که جان داد، بعد سرش را بریدند و بدنش را در دریا انداختند.

در قرن پنجم ‌میلادی، یکی از اسقف‌های اعظم کلیسای رم که پاپ گلاسیوس نام داشت، تصمیم گرفت والنتینوس را جزو  قدیسان کلیسای کاتولیک به‌شمار آورد. چون در کلیسای کاتولیک، هر قدیس به روز خاصی نسبت داده می‌شود، گلاسیوس هم تصمیم گرفت روز «والنتین قدیس» را 14فوریه، روز جشن «لوپرکالیا» قرار دهد. از این طریق، هم جشن محبوب لوپرکالیا رنگ‌و‌بوی مذهب مسیحی می‌گرفت و هم والنتینوس قدیس با ازدواج و زناشویی مربوط می‌شد، کاری‌که در طول زندگی‌اش هم در گسترشش می‌کوشید.

جشنواره‌های آیینی باروری و زناشویی نه مختص‌است به روم و مسیحیت، و نه این‌که هیچک‌از آن‌ها رنگ‌و‌بویی مذهبی دارند. طبیعتا زناشویی و باروری و تولیدمثل، مهم‌ترین مساله جامعه انسانی و اصلی‌ترین راه پایداری و ادامه آن است و همه جوامع به طریقی، به تشویق آن دست می‌زنند. از مراسم عروسی بگیرید تا جشنواره‌هایی مثل لوپرکالیا.

اما این جشن روز قدیس والنتینوس به‌خصوص در اروپای قرون وسطی بسیار محبوب شد و در ادبیات انگلیسی، تبدیل شد به استعاره‌ای از عشق. از جفری چاوسر، بزرگ‌ترین شاعر انگلیسی میانه تا شکسپیر،نمایش‌نامه‌نویس معروف، همه در نوشته‌های‌شان به زوج‌هایی که روز والنتین قدیس را جشن می‌گیرند اشاره می‌کردند و به کسانی‌که زیادی عاشق‌پیشه بودند، لقب «عاشقان والنتین» را می‌دادند. یکی از رسومی هم که از همان قرون وسطی اجرا می‌شد، نوشتن‌ نامه و ساختن کارت‌‌های دست‌سازی بود که به‌عنوان هدیه از طرف عشاق به یک‌دیگر داده می‌شد.

اما همه این‌ها محدود بودند به دنیای انگلیسی‌زبان و جشن والنتین در خارج از انگلستان، و در ایالات متحد آمریکا که جمعیتش از مهاجرین انگلیسی تشکیل شده بود، طرف‌داران زیادی نداشت. در اوایل قرن بیستم، شرکت آمریکایی «هال‌مارک» که سازنده لوازم تحریر و کاغذ بود، شروع کرد به تولید کارت‌های جشن والنتین قدیس. مردم که در دنیای صنعتی دیگر وقت ساختن کارت با دست نداشتند، شروع کردند به خریدن کارت‌های شرکت هال‌مارک و در عرض چندسال، کارت هال‌مارک تبدیل شد به محبوب‌ترین هدیه روز والنتینوس قدیس، یا آن‌طورکه در فارسی به تقلید از تلفظ انگلیسی معمول شده، «ولنتاین». کم‌کم، شرکت هال‌مارک هدایایی را نیز در کنار کارت‌ها برای روز والنتین قدیس ارائه داد. شرکت‌های دیگر هم شروع کردند به ارائه هدایای مخصوص روز والنتینوس و امروزه، در بازار آمریکا در روز «ولنتاین» چندین‌میلیارد دلار هدیه خریده می‌شود. به‌قول آمریکایی‌ها، «روز ولناتین» یک «تعطیلات هال‌مارکی» است. یعنی تعطیلاتی‌که شرکت هال‌مارک، که هنوز هم بزرگ‌ترین تولید‌کننده کارت‌تبریک‌های مناسبتی در آمریکاست، آن را به‌وجود آورده.

طبیعتا، بقیه دنیا هم به جشنی‌ که عشق، مهر، دوستی و زناشویی را تشویق کند، علاقه دارد، هرچندکه همه فرهنگ‌ها جشنواره‌های‌شان را به‌این‌صورت نگه نداشته‌اند. در بیش‌تر فرهنگ‌ها، لزومی برای جداکردن انواع محبت و دوستی و عشق از هم نبوده و نگاه جداگانه‌ای به انواع مهر نمی‌شده است. اما علاقه انسان‌ها به جشن‌گرفتن و هدیه‌دادن و ابراز محبت، باعث شده که در چندین‌سال گذشته، «روز والنتین قدیس» به جشنی تقریبا جهانی تبدیل شود. حالا در خارج از آمریکا و دنیای انگلیسی زبان هم تبریک روز «ولنتاین» و بازار هدیه خریدن رایج است.

در ایران هم به‌نظر می‌آید که این جشن از اقبال بالایی برخوردار شده و خریدن هدیه و گل و شیرینی در این روز، بخصوص برای زوج‌ها، اهمیت پیدا کرده است. دسته‌ای هم که دوست دارند هر واقعه‌ای را «محلی» کنند و به آن رنگ‌و‌بوی ایرانی بدهند، جشن قدیمی‌ «اسپندارمذگان» را که بیش‌تر مربوط است به بزرگداشت الهه زمین، «سپنتاارمئیتی»، و ارتباط او به «باروری» دستاویز قرار داده‌اند تا «ولنتاین» را «ایرانی» کنند

اما این جشن ایرانی، هیچ‌گاه اهمیت زیادی نداشته و چندان پر زرق و برق هم برگزار نمی شده، و ضمنا مطابق تقویم هم دوهفته بعد‌از «ولنتاین» است و بعید‌است‌که هیچ‌گاه جای «ولنتاین» را که تاحدی هم وابسته است به هیاهوی روز، بگیرد. به‌هرحال، جشن‌گرفتن و شادی‌کردن، به‌خصوص که شادی برای محبت و دوستی هم باشد، کاری‌است زیبا، فقط ای‌کاش جنبه «بازاری‌اش» این‌قدر قوی نبود.

نویسنده: خداداد رضاخانی